Vấn nạn tin nhắn rác không phải chỉ có ở Việt Nam mà hầu như có ở tất cả các mạng điện thoại di động trên thế giới. Tìm hiểu kinh nghiệm xử lý tin nhắn rác ở một số nước để nghiên cứu, áp dụng cho nước ta cũng là một cách thức nhanh chóng và khá hiệu quả để xử lý triệt để hơn các hành vi này.

Tin nhắn rác đang là một vấn nạn nghiêm trọng đối với các thuê bao điện thoại di động ở nước ta. Mặc dù Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật và Bộ TT&TT đã đẩy mạnh công tác quản lý, thanh tra các hoạt động này, nhưng tin nhắn rác vẫn đang hoành hành trên các mạng điện thoại di động. Theo Bkav, trung bình mỗi ngày có tới 9,8 triệu tin nhắn rác được gửi đến điện thoại di động của người dùng trong nước và các nhà mạng thu gần 3 tỷ đồng từ tin nhắn rác. Nhiều người dùng điện thoại di động bị buộc phải thanh toán hàng triệu đồng cước phí “bất ngờ” từ những thủ đoạn gian lận để tính cước của các tin nhắn rác này....

Để tìm hiểu kinh nghiệm xử lý tin nhắn rác tại một số quốc gia trên thế giới, trước tiên chúng ta hãy xem xét một vụ kiện phát tán thư rác và cách xử lý của luật pháp Mỹ.  Tháng 3/2012 Nhà khai thác thông tin vô tuyến có uy tín của Mỹ là AT&T nộp đơn đề nghị khởi tố các công ty phát tán tin nhắn rác đã sử dụng 14 số điện thoại phát tán trên 20 triệu tin nhắn rác và cuộc gọi cho các thuê bao điện thoại của AT&T. Theo lý thuyết, trên 20 triệu tin nhắn rác đó đem lại cho AT&T không ít doanh thu, tại sao AT&T lại đưa đơn kiện? Nguyên nhân là đối với AT&T, VeriZon và các nhà khai thác vô tuyến khác của Mỹ, tin nhắn rác là “con dao 2 lưỡi”, vì ý thức pháp luật của dân chúng Mỹ khá cao, thêm vào đó, trong một số gói cước của các thuê bao, khi nhận tin nhắn cũng phải nộp thêm cước phí, có những tin nhắn tính cước lên tới 20 cent, đương nhiên thuê bao sẽ khiếu nại. Và khi thuê bao thông qua số điện thoại quy định của nhà khai thác để khiếu nại về tin nhắn rác, nhà khai thác phải tốn chi phí khá cao cho mỗi cuộc điện thoại đó, thậm chí có lúc lên tới 5-50 USD. Năm 2011, lượng tin nhắn rác ở Mỹ tăng 45%, gây bức xúc lớn cho các thuê bao di động. Cả nhà khai thác và thuê bao điện thoại đều là người bị hại.

Đầu năm 2013, Bộ TT&TT đã xử phạt một số doanh nghiệp vì hành vi phát tán tin nhắn rác, tin nhắn lừa đảo, có nội dung không phù hợp. Một số công ty viễn thông cũng đã tích cực sử dụng nhiều biện pháp ngăn chặn thư rác, do vậy, trong 2 tháng đầu năm 2013 số lượng khách hàng phản ánh về tin nhắn rác giảm đáng kể.
Hầu như các mạng di động trên thế giới đều xuất hiện hành vi phát tán tin nhắn rác, kinh nghiệm xử lý nạn tin nhắn rác ở các nước nhấn mạnh 5 giải pháp chính sau đây:

1. Tăng cường giáo dục về Luật pháp, hướng dẫn thuê bao tự bảo vệ mình
Tháng 6/2003, Ủy ban Thương mại Liên bang của Mỹ thiết lập “Danh sách các thuê bao không nhận quảng cáo qua điện thoại toàn nước Mỹ”. Tháng 12/2003, Chính phủ Mỹ ban hành Luật Chống thư rác đầu tiên. Luật này quy định: Các thuê bao điện thoại cố định và di động có thể thông qua đường dây nóng hoặc cổng thông tin điện tử của Chính phủ, miễn phí đăng ký số điện thoại của mình vào danh sách “các thuê bao toàn nước Mỹ không nhận tin quảng cáo” và từ sau đó sẽ không bị các tin quảng cáo hoặc tin nhắn rác gây phiền hà.
Ở Singapore, dân chúng có thể đăng ký vào “Danh sách các thuê bao không nhận tin nhắn”. Bất cứ cơ quan, công ty hoặc cá nhân nào cũng không được gửi các tin nhắn rác vào các thuê bao đã đăng ký đó.
Ở Hồng Kông, chính quyền đặc khu liên tiếp ban hành các văn bản “Quy định về các thông tin điện tử không mời mà đến” và “Quy tắc về các thông tin điện tử không mời mà đến”. Các văn bản này một mặt khắc chế việc phát tán các tin nhắn rác, mặt khác cũng đưa ra các yêu cầu đối với người dùng bao gồm: Nếu không muốn tiếp tục nhận các thông tin quảng cáo điện tử cần phải gửi thông tin từ chối tiếp nhận đến bên phát tin; nếu không muốn tiếp nhận tất cả các tin quảng cáo điện tử (Trừ một số tin quảng cáo đã được chấp thuận) cần phải đăng ký số điện thoại và số Fax của mình vào danh sách cự tuyệt nhận tin mà chính quyền đã quy định; nếu công ty phát tán không thực hiện quy định, tiếp tục gửi tin thì thuê bao phải báo cáo lên Cục quản lý Viễn thông để tiến hành khởi tố.

2. Phân rõ trách nhiệm, tăng hình phạt đối với các hành vi phát tán tin nhắn rác
Sau khi Luật pháp về bảo hộ thông tin cá nhân đã được hoàn thiện, ở nhiều nước khi xử lý tin rác đã có căn cứ luật pháp rõ ràng, các văn bản luật này không những làm rõ trách nhiệm và nghĩa vụ của các chủ thể liên quan, mà còn đưa ra những hình phạt đối với các hành vi phi pháp một cách rõ ràng.
Ví dụ, ở Singapore, Chính phủ thành lập Sở Bảo hộ thông tin cá nhân, phụ trách xử lý các việc liên quan đến tin nhắn rác. Ở Mỹ, Cục bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng của Ủy ban thương mại liên bang Mỹ có riêng một đội công tác đặc biệt tiến hành điều tra các sự việc liên quan đến điện thoại di động và xử lý các khiếu kiện về phát tán tin nhắn rác. Chính phủ Đức và các cơ quan giám sát thành lập Trung tâm xử lý các tin nhắn của máy điện thoại di động, phụ trách xử lý các vi phạm và trả lời các khiếu nại của thuê bao.
Đối với các nhà khai thác viễn thông, xuất phát từ chính sách bảo hộ quyền tự do thông tin và bí mật thông tin, hầu hết các nước đều không cho phép các nhà khai thác này tiến hành chặn, lọc các tin nhắn. Tuy nhiên ở Ấn Độ, mỗi năm Chính phủ yêu cầu nhà khai thác báo cáo chính thức bằng văn bản về tin nhắn rác, cho phép nhà khai thác lọc, theo dõi, chặn tin nhắn rác, đồng thời yêu cầu nhà khai thác không được phát tán cùng lúc trên quy mô lớn cho nhiều khách hàng, tước bỏ quyền truy nhập mạng của máy di động của người phát tán tin nhắn rác.
Đối với các doanh nghiệp, hầu hết các nước đều cho phép phát tin nhắn quảng cáo, tuy nhiên có sự hạn chế nghiêm ngặt đối với các hành vi quảng cáo của họ. Nói chung, luật pháp đều quy định rõ việc gửi tin quảng cáo phải được bên nhận chấp thuận và có sự hạn chế nhất định về thời gian. Ví dụ, ở Đức “Pháp lệnh liên bang về chống phát tán thư rác” năm 2003 quy định: gửi tin nhắn giới thiệu sản phẩm và dịch vụ đến khách hàng phải được khách hàng chấp thuận bằng văn bản và việc phát tin quảng cáo từ 21 giờ hôm trước đến 08 giờ sáng hôm sau phải được khách hàng chấp thuận. Nhà quảng cáo đã được khách hàng chấp thuận, khi phát quảng cáo phải có 2 chữ “Quảng cáo” và ghi rõ tên, địa chỉ, số điện thoại của đơn vị phát quảng cáo. Luật pháp của Anh, Hàn Quốc cũng tương tự.    
Ngoài ra, các văn bản pháp luật liên quan của nhiều nước cũng quy định rõ ràng về các hình phạt đối với hành vi phát tán tin nhắn rác, tạo nên sự răn đe của pháp luật. Chẳng hạn luật pháp Đức quy định, kẻ phát tán tin nhắn rác bừa bãi, nặng nhất phải phạt tới 50.000  Euro, nếu phát tán tin nhắn sex và các tin không bình thường đều bị liệt vào tội có hành vi phi pháp và bị truy tố hình sự. Pháp luật của Anh cho rằng phát tán tin nhắn rác là một loại tội phạm, khi bị khiếu kiện ở tòa án địa phương, kẻ phát tán nặng nhất có thể bị phạt tới 5000 bảng Anh. Nếu ở tòa án có đoàn bồi thẩm tham dự, khoản phạt sẽ không bị hạn chế. Bộ Thông tin tình báo của Hàn Quốc quy định: nếu như thuê bao điện thoại di động không muốn nhận các tin nhắn nào đó, cước điện thoại phát sinh sẽ do bên phát tán gánh chịu và thuê bao sẽ thông qua máy điện thoại 080 báo cáo sự việc cho nhà quản lý một cách miễn phí, đồng thời kẻ phát tán bừa bãi tin nhắn rác có thể bị phạt tới 8.500USD. Năm 2000, Nhật Bản ban hành “Luật giao dịch các thương vụ đặc biệt” và “Luật về Bưu kiện điện tử đặc biệt”, trong đó quy định: Một khi thuê bao đã từ chối chấp nhận tin nhắn gửi đến thì cấm chỉ việc phát tán lần nữa, nếu không bên phát tán sẽ bị xử lý với tội danh cản trở việc thông tin bưu kiện điện tử. Luật “Bảo hộ thông tin cá nhân” mà Singapore thực hiện quy định: Một khi phát hiện có hành vi phát tán phi pháp, Sở bảo hộ thông tin cá nhân có quyền xử phạt lên mức cao nhất 1 triệu đô la Singapore, trong đó mỗi lần phát một tin nhắn hoặc gọi một cuộc điện thoại đến thuê bao đã đăng ký trong danh sách không nhận tin quảng cáo thì hình phạt có thể lên tới 10.000 đô la Singapore/mỗi tin.

3. Đăng ký đúng tên và địa chỉ, dễ dàng truy xét nguồn gốc
Nhằm ngăn chặn các phần tử tội phạm sử dụng điện thoại di động phát tin ngắn lừa đảo hoặc tiến hành các hoạt động phi pháp. Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore và nhiều nước khác đều tiến hành cơ chế đăng ký thuê bao đúng tên, đúng địa chỉ. Một khi phát hiện có tin nhắn rác sẽ dễ dàng truy tìm nguồn gốc.
Tại Mỹ, khi thuê bao ký hợp đồng với nhà khai thác đều phải cung cấp mã An sinh xã hội. Hàn Quốc sử dụng chế độ đăng ký số thuê bao để truy cập mạng. Năm 2000, Nhật Bản quy định các thuê bao trả trước mới tham gia mạng phải cung cấp đầy đủ các thông tin cá nhân cho nhà khai thác. Nhà khai thác chuyển máy di động đến tận địa chỉ của người xin tham gia mạng, xác nhận đúng địa chỉ mới được chính thức truy nhập mạng. Đối với các thuê bao đã tham gia mạng từ trước thì sẽ được yêu cầu cung cấp đầy đủ các thông tin cá nhân như: địa chỉ, số điện thoại,.... Từ năm 2005, Singapore bắt đầu áp dụng phổ cập hệ thống quét xác nhận thẻ chứng minh thư cá nhân ở các điểm công cộng và trên các phương tiện giao thông, qua đó bắt buộc những người sử dụng thẻ di động trả trước phải đăng ký các thông tin cá nhân.

4. Nghiên cứu triển khai các công nghệ mới, nhà khai thác mạng phải chủ động ngăn ngừa
Tin nhắn rác gây tổn thất không nhỏ cho các nhà khai thác vô tuyến ở Mỹ, vì vậy, với sự tổ chức của Hội Vô tuyến điện và Hội Internet Mỹ, các nhà khai thác thông tin vô tuyến của Mỹ tăng cường hợp tác, đầu tư nghiên cứu phát triển các phần mềm mới để chống tin nhắn rác, tạo nên một thị trường phần mềm chặn tin nhắn rác sôi động.
Các nhà khai thác viễn thông của Nhật từng đưa thiết bị mới vào để thuê bao chủ động lọc, chặn các tin nhắn rác có khối lượng phát tán quá 200 lần/ngày; thuê bao còn có thể tự phát tín hiệu không chấp nhận tin nhắn gửi đến ngay trên máy cầm tay của mình. Hàn Quốc cũng đã cải tiến chức năng của máy cầm tay, cho phép thiết lập danh sách các tin nhắn không chấp thuận ngay trên máy của mình; Công ty VodaFone của Anh phát minh ra phương pháp báo cáo tự động: khi hệ thống giám sát phát hiện có tin nhắn rác thì máy cầm tay tự động phát tín hiệu báo cáo được miễn phí cho nhà khai thác và cơ quan công an. Tất cả những biện pháp nói trên đều nâng cao ý thức tự bảo vệ quyền lợi của thuê bao và có tác dụng chống thư rác một cách tích cực.

5. Thay đổi tư duy, tìm tòi mô hình kinh doanh mới
Nghiên cứu các văn bản luật pháp của các nước liên quan đến xử lý thư rác, có thể thấy một điểm chung là quyền xử lý thư rác trước tiên được trao cho thuê bao. Nếu thuê bao không muốn nhận bất cứ tin nhắn quảng cáo nào thì chỉ việc báo số điện thoại của mình cho cơ quan quản lý nhà nước và sẽ không bị phiền hà. Nếu thuê bao nhận thấy một số thông tin quảng cáo còn có ích cho mình và chọn lọc để tiếp nhận, thì người phát tin vẫn phải được sự chấp thuận bằng văn bản của thuê bao, nếu không sẽ bị xem là phát tán tin nhắn phi pháp.
Có thể thấy, tin nhắn rác thực ra cũng chỉ là một dạng quảng cáo như các quảng cáo trên truyền hình, báo chí, đài phát thanh..., nó chỉ khác nhau ở phương tiện và cách truyền dẫn. Vì vậy, cần đổi mới tư duy, làm cho các thuê bao chấp thuận tiếp nhận một phần các tin quảng cáo có ích cho họ và xem đây là một phương thức kinh doanh để tìm ra một mô thức kinh doanh hiệu quả, hấp dẫn, không gây phiền hà. Ở một số nước, nhà khai thác viễn thông hoặc nhà phát tin quảng cáo ký hợp đồng với thuê bao điện thoại, trong đó quy định, nếu thuê bao nhận một số tin quảng cáo thì được giảm một phần cước phí hoặc được cấp thêm một thời gian đàm thoại nhất định. Trong hình thức kinh doanh này, thuê bao điện thoại đã trở thành người có lợi khi nhận tin quảng cáo, vì vậy mà họ không hề khó chịu hoặc khiếu nại.
Tóm lại, để xử lý thư rác cần có sự hợp tác của các cơ quan lập pháp, cơ quan công an, cơ quan thương mại, cơ quan quản lý và giám sát thông tin, các nhà khai thác và các thuê bao điện thoại. Đối với các hành vi phát tán tin nhắn rác phi pháp, phải kiên quyết xử lý, còn đối với các thông tin quảng cáo thương mại, cần đổi mới tư duy của khách hàng, dùng hình thức kinh doanh thích hợp để làm cho nó trở thành những thông tin có ích trong kinh doanh được thuê bao điện thoại chấp nhận.